Sąd Najwyższy uchylił wyrok, w którym sąd bezpodstawnie orzekł dożywotni zakaz zbliżania się i kontaktowania z pokrzywdzonym wobec osoby skazanej za uporczywe nękanie i uszkodzenie mienia. To głośne orzeczenie pokazuje, jak ważne jest ścisłe przestrzeganie przepisów prawa karnego – zwłaszcza przy stosowaniu środków karnych ingerujących w prawa i wolności obywatelskie.
Tło sprawy: nękanie, groźby i uszkodzenie mienia
Sprawa dotyczy Anny B., która w okresie od czerwca do lipca 2023 roku uporczywie nękała Piotra P., mimo że już wcześniej orzeczono wobec niej zakaz kontaktowania się i zbliżania do niego.
W tym czasie:
- przychodziła do miejsca jego pracy,
- wysyłała wiadomości z pogróżkami do stowarzyszenia, którego był członkiem, oraz do prokuratury,
- rzuciła kamieniami w jego samochód, powodując szkody przekraczające 5 500 zł.
Oskarżona była już wcześniej objęta zakazem kontaktów, a jej działania – jak wynikało z opinii biegłych – podejmowała przy znacznie ograniczonej poczytalności, funkcjonując na poziomie intelektualnym 10-letniego dziecka.
Sąd Rejonowy: rok więzienia, zakład psychiatryczny i… dożywotni zakaz zbliżania
1 marca 2024 r. Sąd Rejonowy w Częstochowie skazał Annę B. na rok pozbawienia wolności oraz orzekł wobec niej:
- zakaz zbliżania się do pokrzywdzonego na odległość mniejszą niż 100 metrów – dożywotnio,
- zakaz kontaktowania się w jakikolwiek sposób – również dożywotnio,
- obowiązek naprawienia szkody,
- oraz środek zabezpieczający w postaci pobytu w zakładzie psychiatrycznym.
Apelacja bez skutku – sąd okręgowy podtrzymuje wyrok
Obrońca oskarżonej złożył apelację, argumentując, że:
- kara jest rażąco surowa,
- sąd nie uwzględnił jej ograniczonej poczytalności i trudności w funkcjonowaniu społecznym,
- dożywotni zakaz zbliżania się jest bezpodstawny w świetle przepisów Kodeksu karnego.
Mimo to Sąd Okręgowy w Częstochowie 13 czerwca 2024 r. utrzymał wyrok w mocy, nie dostrzegając błędów w orzeczeniu sądu I instancji.
Kasacja Prokuratora Generalnego: sąd złamał przepisy
Prokurator Generalny złożył kasację, wskazując na rażące naruszenie prawa:
Dożywotni zakaz zbliżania się i kontaktowania może być orzeczony tylko w ściśle określonych przypadkach – nie za uporczywe nękanie.
Zgodnie z art. 41a § 3 k.k., taki zakaz może być zastosowany jedynie w razie ponownego skazania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego – a więc w zupełnie innych okolicznościach niż w tej sprawie.
Sąd Najwyższy: rażąca niesprawiedliwość i błędne zastosowanie prawa
Sąd Najwyższy uwzględnił kasację w całości. W uzasadnieniu stwierdził, że:
- Zakaz zbliżania się i kontaktowania może być orzeczony maksymalnie na 15 lat, chyba że zachodzą przesłanki z art. 41a § 3 k.k.
- Anna B. nie została skazana za przestępstwo seksualne wobec małoletniego i nie była wcześniej karana za takie przestępstwa, więc nie spełnia warunków zastosowania środka dożywotniego.
- Sąd odwoławczy miał obowiązek dostrzec ten błąd – niezależnie od zarzutów obrońcy – i naprawić rażąco niesprawiedliwe orzeczenie.
Sędzia sprawozdawca Igor Zgoliński podkreślił, że rażąca niesprawiedliwość sądu odwoławczego polegała m.in. na pominięciu oczywistego naruszenia przepisów prawa materialnego, które powinno skutkować korektą wyroku z urzędu.
Co z tego wynika? Kluczowe wnioski:
✅ 1. Dożywotni zakaz zbliżania i kontaktu – tylko w ściśle określonych przypadkach
Zgodnie z przepisami kodeksu karnego, dożywotnie środki karne, takie jak zakaz zbliżania się, mogą być orzekane wyłącznie wobec osób:
- ponownie skazanych za przestępstwa seksualne lub obyczajowe,
- które popełniły te przestępstwa na szkodę małoletnich,
- i odbyły karę bez zawieszenia.
Inne przestępstwa – jak uporczywe nękanie (art. 190a § 1 k.k.) – nie uprawniają sądu do orzekania środków karnych bezterminowo.
✅ 2. Sąd odwoławczy ma obowiązek działać z urzędu
Nawet jeśli nie zostanie formalnie podniesiony zarzut, sąd II instancji musi skorygować wyrok rażąco niesprawiedliwy. Zaniechanie tej czynności może skutkować kasacją przed Sądem Najwyższym.
✅ 3. Znaczne ograniczenie poczytalności wymaga indywidualizacji kary
Osoby funkcjonujące na granicy niepoczytalności, które wykazują zaburzenia poznawcze i emocjonalne, powinny być traktowane indywidualnie w procesie wymiaru kary. W takich przypadkach sąd powinien rozważyć nadzwyczajne złagodzenie kary lub zastosowanie środków zabezpieczających zamiast długiej izolacji karnej.
Podsumowanie
Nie każde przestępstwo uzasadnia dożywotni zakaz zbliżania się do ofiary. Taki środek – choć wydaje się atrakcyjny z punktu widzenia ochrony pokrzywdzonych – może być zastosowany wyłącznie w wyjątkowych przypadkach, określonych ściśle przez ustawę.
W przeciwnym razie sądy narażają się na zarzut rażącej niesprawiedliwości i wydanie wyroku sprzecznego z prawem, który musi zostać uchylony przez Sąd Najwyższy.
Kamil Boruta – radca prawny, Aleksandra Smok
